سؤال 38 ـ چه کسانى صلاحیت احداث و بناى مسجد دارند؟

تاریخ بناى مسجد با تاریخ نهضت نبى اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله پیوندى عمیق و ناگسستنى دارد؛ زیرا اولین مسجد در صدر اسلام بنا نهاده شد. قرآن کریم شروطى را براى بانیان مسجد ذکر مى‏کند: در آیه هجدهم سوره توبه مى‏فرماید: «اِنّما یَعمُر مساجدَ اللّه‏ِ مَن آمَن بِاللّه‏ِ و الیومِ الآخرِ و اَقامَ الصلاةَ و آتىَ الزکاةَ و لم یخشَ اِلاّ اللّه‏»؛[1] تنها آبادگران مساجد کسانى هستند که به خداوند و روز قیامت ایمان دارند و نماز بپاى دارند و زکات بدهند و تنها خشیت خداوند را در دل داشته باشند.

از آیه شریفه، شروط ذیل فهمیده مى‏شوند:

          1 . اولین شرط جنبه اعتقادى دارد؛ بانیان مسجد حقیقتا باید انسان‏هاى خداجو و مؤمن به مبدا و معاد باشند. بى‏تردید، صفاى باطن و اخلاص بانیان در ایجاد فضاى معنوى و روحدار شدن ساختمان مسجد اثر مى‏گذارد.

          2 . شرط دوم آن است که از بپاى دارندگان نماز باشند. نماز به‏عنوان مظهر بندگى و راز و نیاز با خداوند، مشخصه انسان‏هایى است که بندگى و عبودیت را از قلب به جوارح سرایت داده‏اند. پس آنان که با نماز همدم و همراز نیستند، هرچند به‏گونه‏اى در رونق ظاهرى و یا ساختن مسجد شرکت داشته باشند، از بانیان مساجد محسوب نخواهند شد.

          3 . آبادکنندگان مساجد کسانى هستند که زکات (حقوق مالى واجب خویش) را ادا مى‏کنند، نه اینکه ساختن و تعمیر مسجد بهانه‏اى براى شانه خالى کردن از زیر بار وجوهات و حقوق شرعى باشد. بنابراین، از دیدگاه قرآن کریم، کسانى که حقوق مالى خویش را پرداخت نمى‏کنند نمى‏توانند صرفا با ساختن مسجدى هرچند مجلّل در ردیف آبادکنندگان مساجد به حساب آیند.

          4 . آنان کسانى هستند که تنها «خشیت خداى را در دل دارند.»
علاّمه طباطبائى در تبیین معناى «خشیت» مى‏نویسند: «مقصود، خشیت دینى است که همان عبادت است، نه خشیت و ترس طبیعى و عزیزى؛ چه اینکه این نوع ترس را همه دارند، مگر اولیاى مقرّب الهى که از هیچ‏کس غیر از خداوند ترسى ندارند و وجه اینکه از عبادت، به خشیت خدا کنایه آورده شده است،
این است که از میان علل و اسباب معبود گرفتن، دو چیز از همه معروف‏تر است: یکى ترس از غضب معبود، و دوم امید به رحمتش. و امید به رحمت هم برگشتش باز به ترس از انقطاع آن است، که آن نیز سخط معبود است. بنابراین، در حقیقت، همان ترس است و مصداقى است براى ترس که آن را مجسّم مى‏سازد و میان آن دو ملازمه هست.»[2]

         روشن است که وضع چنین شرایطى براى سازندگان و تعمیرگران مساجد نوعى تأکید خاص بر اهمیت مسجد و بیان شأن و عظمت والاى آن است، وگرنه هر مسلمانى اگرچه از اوصاف و شرایط مزبور برخوردار نباشد، شرعا مى‏تواند در عمارت مسجد شرکت داشته باشد، با این تفاوت که از فضایل و پاداش تعمیرگران حقیقى برخوردار نخواهد شد. به دیگر سخن، شروط مذکور انحصارآور نیستند، بلکه شرط کمال و قبولى هستند و نه شرط صحّت و جواز. همچنین روشن است که مقصود از «عمارت» تأسیس تنها نیست و عمارت شامل بناى مسجد، ترمیم و اصلاح آن نیز مى‏شود.[3]

سؤال 39 ـ خداوند متعال چه پاداش‏هایى براى بانیان مساجد در نظر گرفته است؟

با نگاهى به روایات، متوجه مى‏شویم که وعده‏ها و پاداش‏هاى الهى براى بانیان مسجد بسیارند؛ به سه مورد که برجسته‏تر از سایر پاداش‏ها هستند، اشاره مى‏کنیم:

          1 . مقام «ولىّ اللّه‏» براى سازندگان مساجد: پیامبر گرامى در حدیثى ضمن برشمردن پاداش‏هایى که خداوند متعال براى سازندگان مسجد درنظر گرفته، آنان را «ولى‏اللّه‏» (دوستان و یاوران خدا) خوانده است: «و مَن بَنى مسجدا فى الدنیا بَنى اللّه‏ُ بِکلِّ شبرٍ منه أو قال: بِکلِّ ذراعٍ منه مسیرةَ أربعینَ ألفَ‏ألفَ عام مدینةٍ مِن ذهبٍ و فضةٍ و درٍّ و یاقوتٍ و زُمّردٍ و زبرجدٍ و لؤلؤٍ، فى کلِّ مدینةٍ أربعونَ ألفَ‏ألفَ قصرٍ، فى کلِّ قصرٍ اربعونَ ألفَ‏ألفَ دارٍ، فى کلِّ دارٍ اربعونَ ألفَ‏ألفَ بیتٍ، و فى کلِّ بیتٍ اربعونَ ألفَ‏ألفَ سریرةٍ على کلِ سریرٍ زوجةٌ مِن الحورِ العینِ و فى کلِّ بیتٍ أربعونَ ألفَ‏ألفَ وصیف و أربعونَ ألفَ‏ألفَ وصیفةٌ و فى کل بیتٍ أربعون ألف‏ألف مائدةٍ على کلِّ مائدةٍ أربعون ألفَ‏ألفَ قصعةٍ و فى کلّ قصعةٍ أربعونَ ألفَ‏ألفَ لونٍ مِن الطعام، یُعطى (اللّه‏ ولیّه) مِن القُوّةِ ما یأتى على تلک الأزواجِ و على ذلکِ الطعامِ و الشرابِ»؛[4] هر کس در این دنیا مسجدى بسازد، خداوند متعال به هر وجبى یا هر ذراعى[5] از آن، شهرى در بهشت از طلا و نقره و درّ و یاقوت و زمّرد و زبرجد و مروارید براى او بنا مى‏کند که بزرگى آن به اندازه پیمودن مسافت چهل هزار هزار سال راه باشد و در هر شهرى چهل هزار هزار قصر، در هر قصرى چهل هزار هزار خانه، در هر خانه‏اى چهل هزارهزار اتاق، و در هر اتاق چهل هزار هزار تخت و بر هر تختى همسرى از حوریان و در هر اتاقى چهل هزار هزار خادم و چهل هزار هزار کنیز و در هر اتاقى چهل هزار هزار سفره گسترده و بر هر سفره‏اى چهل هزار هزار ظرف و در هر ظرفى چهل هزار هزار نوع از انواع طعام وجود دارد و خداوند به «دوست خود» چنان نیرو و توانى عنایت مى‏فرماید که بتواند از همه همسران و خوردنى‏ها و آشامیدنى‏ها بهره ببرد.

          2 . خانه‏اى در بهشت: امام باقر علیه‏السلام در مقام بیان پاداش و ثواب الهى به سازندگان مسجد مى‏فرمایند: «مَن بنى مسجدا کمفحص قطاةٍ بنى اللّه‏ُ له بیتا فِى الجنة»؛[6] کسى که مسجدى به اندازه آشیانه قطا[7] بنا کند، خداوند در بهشت خانه‏اى براى او بنا مى‏کند.

          روشن است که مقصود حدیث آن نیست که ساختمان مسجدى به این کوچکى مطلوب است، بلکه سخن بر اهمیت مسجدسازى دلالت مى‏کند تا همگان هرچند با امکانات کم، بتوانند در این عبادت بزرگ شریک شوند.

          ابوعبیده حذّاء مى‏گوید: از امام صادق علیه‏السلام شنیدم که مى‏فرمود: «مَن بَنى مسجدا بَنى اللّه‏ُ له بیتا فِى الجنة. فمرّ بى أبوعبدِ اللّه‏ علیه‏السلام فى طریقِ مکّةَ وقد سویّتُ أحجارا لمسجدٍ فقلتُ: جُعلتُ فداکَ نرجو أن یکونَ هذا مِن ذاک؟ فقال: نعم»؛[8] کسى که مسجدى را بنا کند خداوند در بهشت خانه‏اى براى وى بنا خواهد کرد. روزى در راه مکّه در حالى که با سنگ مسجدى ساخته بودم، به امام صادق علیه‏السلام برخورد نمودم، به آن حضرت عرض کردم: فدایت شوم! آیا امیدوار باشم که این مسجد مصداق همان مسجد است که شما فرمودید؟ امام فرمودند: بلى.

          3 . مانع نزول عذاب الهى: آبادگران مساجد نزد خداوند چنان محبوبند که خداوند به احترام آنان، کیفر و مجازات بندگان گناه‏کار را به تأخیر مى‏اندازد. امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: حضرت على علیه‏السلام فرمودند: «انّا اللّه‏ ـ عزّوجلّ ـ اِذا اَرادَ أن یُصیبَ أهلُ الأرض بِعذابٍ یقولُ: لولا الذّینَ یتحاجُّون فى و یَعمرونَ مساجدی و بالأسحارِ، لولاهُم لأنزلتُ علیهم عذابی»؛[9] خداوند متعال آن‏گاه که بخواهد اهل زمین را به کیفر اعمال بدشان عذاب نماید، مى‏فرماید: به احترام آنان که به خاطر من با یکدیگر دوستى و محبت مى‏ورزند و مساجدم را آباد مى‏نمایند و سحرگاهان به استغفار مى‏پردازند، عذاب خود را بر آنان نازل نمى‏نمایم.

سؤال 40 ـ انگیزه‏ها، اعم از صحیح و غلط ، چه نقشى در مسجدسازى دارند؟

ساختن مسجد و تعمیر آن و کلیه امور مربوط به مسجد عملى عبادى است و صرف ساختن ساختمان یا تعمیر آن بدون قصد قربت و تقرّب ألى اللّه‏ مقبول درگاه الهى نیست. آیات و روایاتى که مسجدسازى را به عنوان فضیلتى بزرگ یاد کرده‏اند، ناظر به هر مسجدى نیستند، بلکه ساختن آن مساجدى موردنظر است که به انگیزه الهى باشد. نبى اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهمى‏فرمایند: «مَن بنى مسجدا لِیُذکرَ اللّه‏ُ فیه بُنى له بیتٌ فِى الجنّةِ»؛[10] هر کس مسجدى را به قصد اینکه یاد خدا در آن بشود، بسازد خانه‏اى در بهشت براى او ساخته مى‏شود.

          همان‏گونه که ملاحظه مى‏شود، در سخن پیامبر «لیُذکر اللّه‏ُ» (تا یاد خدا در آن بشود) مطرح شده و ثواب و اجر نیز بر همان مترتّب گردیده است. از این‏رو، اگر مسجدى با نیات دیگرى ساخته شود، ارزش نخواهد داشت. قرآن کریم با مقایسه انگیزه بنیان‏گذاران مسجد «قبا» ـ بر تقوا و رضایت الهى ـ و جانب مقابل یعنى بانیان مسجد «ضرار» ـ بر تفرقه و کفر ـ مى‏فرماید: گروه نخست مسجد خویش را بر امرى مستحکم و استوار بنها نهاده‏اند، در حالى که گروه دوم بناى مسجد را بر تزلزل و سستى و ناپایدارى، که گویا آن را بر کناره دیواره رودخانه‏اى بنا کرده‏اند که هر لحظه احتمال سقوط بنا و فرو افتادن سازندگان آن به وادى هلاکت مى‏رود. بنابراین، مسجد باید براساس تقوا و رضایت الهى بنا نهاده شود.

          شاید به همین دلیل است که مى‏بینیم در روایات، از اینکه بناى مسجد از حالت عبادى خارج شود و به عنوان عملى که مایه فخر و مباهات افراد و جمعیت‏ها نسبت به یکدیگر باشد، نهى شده است. پیامبر گرامى در مقام سرزنش و بیان انحراف امّت و نشانه‏هاى برپایى قیامت مى‏فرمایند: «لاتَقومُ الساعةُ حتّى یَتباهىَ النّاسُ بِالمساجدِ»؛[11] از نشانه‏هاى قیامت آن است که مردم مسجد را وسیله فخرفروشى قرار مى‏دهند.

          نهى از مباهات و فخرفروشى در بنا اختصاص به مسجد ندارد و اساسا در روایات، از هر بنایى که براى خودنمایى و فخرفروشى ساخته شود نهى شده است. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرمایند: «مَن بنى بُنیانا رئاءً و سُمعةً حملَهُ یومَ القیامةِ مِن الأرضِ السابعةِ و هو نارٌ تَشتعِلُ ثُمّ تطوَّقُ فى عنقه و یُلقى فِى النارِ، فلایَحسبُه شى‏ءٌ مِنها دونَ قِعرِها اِلاّ اَن یَتوبَ»؛[12] کسى که بنایى را براى خودنمایى و دیدن و شنیدن دیگران بسازد، خداوند این بنا را تا زمین هفتم در حالى که به صورت آتشى در گردن اوست، بر وى تحمیل مى‏کند و او را در آتش مى‏افکند. چیزى این شخص را از سقوط به قعر جهنم حفظ نمى‏کند، مگر اینکه توبه کند.

          طبیعى است که حدیث مزبور شامل بنا و ساختمان‏هاى شخصى هم مى‏شود. لازم است در ساختمان سازى رعایت حال دیگر همسایه‏ها بشود و اگر هم به فکر دیگران نیستیم، دست‏کم براى نجات در آخرت از وضعیتى که این سخن پیامبر ترسیم مى‏کند رعایت حال خودمان را بکنیم.