سؤال 54 ـ اقامت در مسجد چه آثار و فوایدى دارد؟

در برخى روایات، از مسجد به عنوان «بازار آخرت» و «بهترین مکان بر روى زمین» یاد شده است. در روایتى از پیامبر گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏خوانیم: «المساجدُ سوقٌ مِن أسواق الآخرةِ قراها المغفرةُ و تُحفتها الجنّةُ»؛[1] مسجدها از بازارهاى آخرتند، از کسانى که به آن‏ها وارد مى‏شوند با مغفرت پذیرایى مى‏شود و هدیه آنان بهشت است. نام‏گذارى مساجد به «بازار آخرت» شاید به آن دلیل است که مؤمنان در آنجا به کسب امور معنوى و تهیه اسبابى مى‏پردازند که در سراى آخرت به آن‏ها نیاز دارند.

          در روایت دیگرى، امام باقر علیه‏السلام از پدرانش علیهم‏السلام از رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل مى‏کند که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از جبرئیل علیه‏السلام سؤال مى‏کند: «اىُّ البقاعِ اَحبُّ اِلى اللّه‏ِ ـ عزوجل؟ ـ » کدام مکان نزد خداوند از همه محبوب‏تر است؟ جبرئیل علیه‏السلام در پاسخ مى‏فرماید: «المساجدُ و أحبُّ أهلِها اِلى اللّه‏ِ اَوّلهُم دخولاً و آخرهُم خروجا مِنها»؛[2] مساجد محبوب‏ترین مکان‏ها و دوست‏داشتنى‏ترین اهل مسجد نیز کسى است که پیش از همه به مسجد داخل و پس از همه از مسجد خارج شود.

          براى اقامت در این مکان مقدّس و بازار آخرت، آثار و فوایدى در روایات ذکر شده‏اند که در ذیل، به اختصار به آن‏ها اشاره مى‏کنیم:

          1 . دوست خدا: همان‏گونه که از روایت مزبور استفاده مى‏شود، دوست‏داشتنى‏ترین اهل مسجد کسانى هستند که اقامتشان در مسجد بیش از دیگران است. در روایت دیگرى، امام على علیه‏السلام از پیامبر گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقل مى‏کند که خداوند متعال در حدیث قدسى در شب معراج فرمود: «یا أحمدُ! لیس کلُّ من قال أنا اُحبُّ اللّه‏ أحبَّنى حَتى یأخذَ المسجد بیتا»؛[3] اى احمد! هر کس ادعا کرد که من خدا را دوست مى‏دارم دوستدار من نیست، مگر اینکه مسجد را خانه خویش قرار دهد.          روشن است که مقصود این نیست که از مسجد به عنوان محل اسکان استفاده نمایند؛ زیرا توقّف بیهوده در مسجد نکوهیده است. از این‏رو، به نظر مى‏رسد خانه قرار دادن مسجد کنایه از اقامت طولانى و کثرت رفت‏وآمد به مسجد باشد.

          2 . میهمان و زائر خداوند: در برخى از روایات، از شخصى که منتظر اقامه نماز است با عناوین «مهمان الهى» و «زائر خداوند» تعبیر شده است. امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید: «مَن أقامَ فِى مسجدٍ بعد صلاته انتظارا لِلصلاة فهو ضیفُ اللّه‏ِ و حقٌّ على اللّه‏ِ أن یُکرمَ ضَیفَه»؛[4] کسى که پس از بجاى آوردن نماز، براى برپایى نماز بعدى در مسجد منتظر بماند، مهمان خداوند است و قطعا خداوند مهمان خود را احترام و تکریم مى‏نماید.

          در روایت دیگرى از امام على علیه‏السلام از فرد منتظر به عنوان زائر خداوند متعال یاد شده است: «المنتظرُ وقتَ الصلاة بعد الصلاة مِن زُوّارِ اللّه‏ ـ عزّوجلّ ـ و حقٌّ علىَ اللّه‏ِ أن یُکرمَ زائرَهُ و أن یُعطیَهُ ما سَألَ»؛[5] کسى که پس از نماز، منتظر برپایى نماز دیگر بماند، زائر خداوند است و خداوند متعال زائر خویش را اکرام خواهد نمود و آنچه را که او درخواست کند، به وى عطا مى‏نماید.

          3 . برخوردارى از پاداش‏هاى الهى: پاداش‏هاى الهى براى کسى که در مسجد اقامت داشته باشد (کنایه از رفت و آمد زیاد، زودتر از همه آمدن و دیرتر از همه رفتن) متعدند:

الف . بخشش گناهان: پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در وصیّت خود به ابوذر غفارى مى‏فرماید: «یا أباذر! اِنَّ اللّه‏َ یُعطیکَ مادُمتَ جالسا فِى المسجد بِکُلِّ نَفَسٍ تنفّستَ فیه درجةً فى الجنة و یَمحی عنکَ عشرَ سیّئاتٍ»؛[6] اى ابوذر! تا زمانى که در مسجد نشسته‏اى، خداوند متعال در مقابل هر نفسى که مى‏کشى، درجه‏اى از بهشت به تو عطا مى‏کند و ده بدى و زشتى را از تو محو مى‏گرداند.

ب . پرچمدار بهشتیان: «یا أباذر! طُوبى لاصحابِ الألویةَ یَومَ القیامةِ یَحملونَها فیسبقونَ النّاسَ الى الجنّةِ، ألا و هُم السّابقونَ اِلىَ المساجدِ بِالاسحارِ و غیرِها»؛[7] اى ابوذر! خوشا به حال پرچمداران روز قیامت که پرچم‏ها را بردوش گرفته و پیش از دیگران وارد بهشت مى‏شوند. آنان کسانى هستند که در سحرگاهان و دیگر اوقات، در رفتن به مساجد بر دیگران پیشى مى‏گیرند.

ج . خانه‏اى در بهشت: روایتى را امام صادق علیه‏السلام از پدرش و او از رسول گرامى نقل مى‏کند که فرمود: «من کان القرآنُ حدیثهُ و المسجدُ بیته بنى اللّه‏ُ لَهُ بیتا فِى الجنّةِ»؛[8] کسى که سخن و گفتار او قرآن و مسجد خانه‏اش باشد، خداوند در بهشت خانه‏اى براى او بنا مى‏کند.

          4 . فقر: پیدایش فقر از جمله آثارى است که براى عجله‏کنندگان هنگام خروج از مسجد ذکر شده است. پیامبر گرامى مى‏فرماید: «عشرونَ خصلةً تُورثُ الفقر... و تعجیلُ الخروج مِن المسجد»؛[9] بیست خصلت هستند که سبب پیدایش فقر مى‏شوند... و از آن جمله است: عجله کردن هنگام خروج از مسجد.

          شاید مفهوم مخالف این روایت آن است که صبر و طمأنینه هنگام خروج و بلکه دیرتر از دیگران خارج شدن ـ همان‏گونه که در برخى روایات ذکر شده ـ نه‏تنها پسندیده است، بلکه سبب بى‏نیازى انسان نیز مى‏گردد.

سؤال 55 ـ آیا توقّف بیهوده در مسجد جایز است؟

طول دادن اقامت در مسجد نیکو و پسندیده است، اما باید توجه داشت که این طول دادن نباید حالتى همراه با لغو و بى‏کارى باشد. از این‏رو، پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به منظور پیش‏گیرى از بى‏کارى راحت‏طلبان، در وصیّت خویش به ابوذر غفارى مى‏فرماید: «یا أباذر! کلُّ جلوسٍ فى المسجدِ لغوٌ ألا ثلاثةٌ: قراءةُ مُصلٍّ أو ذاکُر اللّه‏ تعالى أو مُسائلٌ مِن علمٍ»؛[10] اى ابوذر! هر نشستى در مسجد، لغو و بیهوده است، مگر توقف سه دسته: آنان که پس از بجا آوردن نماز مشغول قرائت قرآن یا سرگرم یاد خدا و یا در حال تحصیل علم و دانش و مباحثه علمى باشند.

          ذکر این سه مورد در روایت مزبور، دلیل بر حصر نیست؛ به این معنا که مفهوم روایت مذکور این نیست که هر عمل دیگرى غیر از این سه، در مسجد از مصادیق لغو خواهد بود؛ زیرا شواهد تاریخى نشان مى‏دهند که نقش مسجد در صدر اسلام، بسیار متعدد و متنوع بوده است؛ مساجد محل بسیج کردن ملت و سپاه براى جنگ و جهاد بوده‏اند، مساجد مرکز تصمیم‏گیرى‏هاى سیاسى و اجتماعى بوده‏اند. در یک نگاه کلى، مى‏توان گفت: از در کنار هم گذاشتن مجموعه روایاتى که در باره مسجد و مسائل آن وارد شده‏اند این نتیجه حاصل مى‏شود که هر چه عقلاً و شرعا و عرفا لغو و بیهوده به شمار آید و مخالف تقدّس و شئونات مسجد باشد، انجام آن در مسجد از مصادیق لغو خواهد بود و مؤمنان باید از ارتکاب آن بپرهیزد و هرچه در جهت نشر فرهنگ دین و آیین اسلام صورت گیرد عبادت است، اگرچه در شکل‏ها و قالب‏هاى متعددى نسبت به زمان‏ها و مکان‏ها عرضه گردد. از این‏رو، انجام آن‏ها در مراکز عبادى و از جمله مسجد هیچ مانعى ندارد.

سؤال 56 ـ حضور با طهارت در مسجد چه آثار و فوایدى دارد؟

حضور با طهارت در خانه خدا (مسجد) از جمله آداب مسجد رفتن است. در روایات وارده شده از معصومان علیهم‏السلام براى حضور با طهارت آثارى ذکر شده‏اند؛ از جمله آنکه هرکس با طهارت در مسجد حاضر مى‏شود «زائر خداوند» است، و یا اینکه خداوند گناهان او را مى‏بخشد. در اینجا، دو روایت را ذکر مى‏کنیم:

          از امام صادق علیه‏السلام روایت شده است که فرمود: «علیکم باتیان المساجدِ فاِنَّها بیوتُ اللّه‏ِ فى الأرضِ و مَن أتاها مُتطهّرا طهّره اللّه‏ُ مِن ذنوبهِ و کُتب مِن زُوّاره»؛[11] بر شما باد به حضور در مساجد (سعى کنید حتما در مساجد حضور پیدا کنید)؛ زیرا مساجد خانه‏هاى خداوند در زمین هستند. کسى که با حالت طهارت وارد مسجد شود، خداوند او را از گناهانش پاک مى‏کند و نام وى را در زمره زائران خویش مى‏نویسد.

          در روایت دیگرى، حضور با طهارت از جمله اسبابى شمرده شده است که دعاى خیر فرشتگان الهى را به همراه دارد. أبوسعید خدرى نقل مى‏کند که پیامبر گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهفرمودند: «ألا أدلکم على شى‏ءٍ یُکفِّرُ اللّه‏ُ به الخطایا و یَزیدُ فى الحسناتِ؟ قیل: بلى، یا رسول اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله. قال: اِسباغُ الوضوءِ على المکاره و کثرةُ الخطا اِلى هذه المساجدِ و انتظارُ الصلاةِ بعدَ الصلاةِ و ما مِنکم احدٌ یخرجُ مِن بیتهِ مُتطهِّرا فَیُصلّى الصلاةُ فِى الجماعةِ مَعَ المسلمینَ ثُمّ یقعدُ ینتظرُ الصلاةَ الاخرى اِلاّ والملائکةُ یقولُ: اللّهمَّ اغفر لَهُ، اللّهمّ ارحمهُ»؛[12] آیا شما را به چیزى راهنماى نکنم که مایه بخشیدن گناهان شما و کفّاره لغزش‏هایتان باشد و موجب افزایش حسنات و خوبى‏ها؟ عرض شد: آرى، اى رسول خدا. حضرت فرمود: شاداب وضو گرفتن در سختى‏ها (شاید کنایه از این باشد که مثلاً، در هواى سرد زمستان یا در مسافرت‏ها به دلیل کمبود وقت با عجله و پرشتاب به صورتى که خود انسان به دقت متوجه وضو گرفتن خودش نباشد، وضو نگیرد، بلکه در این‏گونه موارد، به نیکویى وضو بگیرید) و پیاده به مسجد رفتن و منتظر نماز شدن پس از نماز اول. هر کس با حالت طهارت از خانه خود خارج شود و نماز جماعت را با مسلمانان بجاى آورد، سپس در مسجد، منتظر برپایى نماز دیگرى بماند ملائکه خداوند در حق او دعا کرده، مى‏گویند: خدایا او را بیامرز! خداوندا او را رحمت نما!           بنابراین، به اختصار مى‏توان گفت: از جمله فواید حضور با طهارت در مسجد عبارت است از: بخشیده شدن گناهان، زائر خداوند بودن، زیاد شدن حسنات و نیکى‏ها، به دنبال داشتن دعاى ملائکه الهى.

سؤال 57 ـ آمد و شد به مساجد چه فواید و آثارى براى انسان دارد؟

آثار و فوایدى که از رفت و آمد و حضور در مسجد نصیب مؤمنان مى‏شود تنها ثواب بردن و شمول لطف و مورد رحمت الهى قرار گرفتن نیست، بلکه در همین جهان هم آثار و فواید اخلاقى، تربیتى، علمى، اجتماعى و سیاسى فراوانى در سایه ارتباط با مسجد براى انسان حاصل مى‏شوند. مولاى متقیان امام على علیه‏السلامدر مقام احصاى برخى از آثار و فواید ارتباط با مسجد مى‏فرمایند: «مَن اختلفَ اِلىَ المسجدِ اَصابَ اِحدىَ الثمان: أخا مستفادا فى اللّه‏، أو علما مُستطَرفا، أو آیةً محکمةً، أو سمعَ کلمةً تَدلُّه على هدىً، أو رحمةً منتظرةً، او کلمةً تردُّه عَن ردىً، أو یترکَ ذنبا خشیةً أو حیاء»؛[13] کسى که به مسجد رفت و آمد مى‏کند به یکى از موارد هشتگانه ذیل مى‏رسد: اول برادرى ایمانى که در مسیر خدا از او استفاده کند؛ دوم دانشى نو و فراگیر (طبیعى است که مقصود این نیست که با رفت و آمد به مسجد یک علم جامع الأطراف نصیب انسان مى‏شود، بلکه مراد این است که انسان دست کم مى‏فهمد در چه شرایطى زندگى مى‏کند، در اطراف او چه مى‏گذرد و مسائلى از این قبیل که البته در زندگى امروزه با این‏همه اشتغالاتى که براى خود فراهم کرده‏ایم، این مقدار علم و آگاهى بسیار مفید است؛ سوم فهم و درک آیه‏اى از آیات قرآن؛ چهارم شنیدن سخنى که او را به هدایت رهنمون باشد؛ پنجم رحمتى که انتظار آن را از جانب خداوند متعال مى‏کشد؛ ششم سخنى که او را از گم‏راهى و هلاکت بازدارد؛ هفتم ترک گناهى به سبب ایجاد روح خوف و خشیت از خدا در سایه رفت و آمد به مسجد حاصل مى‏گردد؛ هشتم ترک گناه به خاطر حیا از برادران ایمانى خود که در مسجد با آنان آشنا شده است.

          روشن است که تحصیل این امور در هر مسجدى امکان‏پذیر نیست و این فواید و آثار آن‏گاه به‏دست خواهند آمد که تمامى مساجد با تلاش همه مؤمنان و نهادهاى دولتى و حکومتى در نظام جمهورى اسلامى، به جایگاه اصیل و واقعى خود بازگردند.

          امام‏صادق علیه‏السلام درضمن روایتى که‏از پدرانش وآنان از رسول گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهنقل مى‏کنند، مى‏فرماید: «یا فضلُ! اِنّه لا یَرجعُ صاحبُ المسجدِ بأقلِّ مِن احدى ثلاث: امّا دعاءٌ یَدعُو به یَدخُلُه اللّه‏ بِه الجنَّة، و اِمّا دعاءٌ یَدعُو بِه لِیصرفُ اللّه‏ُ بِه عنه بلاءَ الدنیا، و اِمّا أخٌ یَستفیدُه فِى اللّه‏ِ»؛[14] از بهره‏ها و فوایدى که نصیب مسجدى‏ها مى‏گردد، یکى از سه مورد ذیل است: یا اینکه موفق به دعایى مى‏شود که خداوند با همان دعا او را به بهشت مى‏برد، یا اینکه دعایى مى‏کند که خداوند به سبب آن بلاى دنیا را از وى دور مى‏کند و یا اینکه دوست و برادرى پیدا مى‏کند که از او در مسیر خدا استفاده مى‏نماید.

          امام علیه‏السلام در ادامه همین روایت، از قول نبى مکرّم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله تأکید مى‏فرماید که حضرت فرمود: «ما استفادَ امرؤٌ مسلمٌ فائدةً بعدَ الاسلامِ مثلُ أخٍ یَستفیدهُ فِى اللّه‏»؛ هیچ بهره و فایده‏اى پس از اسلام آوردن براى مسلمان بهتر از یافتن برادرى که او را در مسیر خدا کمک کند، نیست. روشن است که هیچ‏یک از ما در مسیر زندگى از چنین دوستانى بى‏نیاز نیستیم و چه مرکز بهتر از مسجد که در روایات و متون دینى از آن به عنوان کانونى براى یافتن چنین دوستانى به مؤمنان معرفى شده است.

سؤال 58 ـ آیا بستن درِ مساجد در غیر اوقات نماز از مصادیق «ظلم» در آیه شریفه قرآن نیست؟

مسجد خانه خدا و جایگاه عبادت و پرستش خالصانه اوست. از این‏رو، قرآن کریم از هر کسى که به مبارزه با این نقش مساجد برخیزد به‏عنوان «ظالم» یاد کرده است: «و من أظلمُ مِمَّن مَنعَ مساجد اللّه‏ِ أن یُذکَر فیها اسمُه و سَعى فى خرابِها»؛[15] چه کسى ظالم‏تر است از آنکه از بردن نام و یاد خدا در مساجد جلوگیرى کند و براى خرابى آن، تلاش نماید؟

          مؤلف کتاب سیماى مسجد درباره آیه شریفه، دو پرسش مطرح مى‏کند:

          1 . جلوگیرى از یاد خدا در مسجد، ظلم در حق چه کسى است؟

          2 . جلوگیرى از ذکر و یاد خدا در مسجد چگونه صورت مى‏گیرد؟

          ایشان در پاسخ به سؤال اول، مى‏نویسد: «این‏کار از یک سو، مسجد را از ایفاى نقش اصلى و حیاتى خویش بازمى‏دارد. پس در حقیقت، نوعى ظلم و ستم بر مسجد به شمار مى‏آید؛ و از سوى دیگر، ستمى بر مؤمنان و نمازگزاران است؟ چه این‏کار مایه محرومیت آنان از این مکان مقدّس مى‏شود؛ بلکه مى‏توان گفت: جلوگیرى از یاد خدا در مسجد و تلاش در راستاى کاستى و بى رونقى آن، ستمى بر مجموعه دین و شعائر الهى به شمار مى‏آید؛ زیرا مسجد مظهر و نشان اسلام و مسلمانى است. پس سعى و کوشش براى خرابى آن در حقیقت، عملى در راستاى تضعیف دین و مبارزه با آن محسوب مى‏شود.»

          در پاسخ به سؤال دوم نیز مى‏نویسد: «این کار به انجام اعمال مهمى نیاز ندارد. هر عمل و رفتار به ظاهر ساده‏اى ممکن است در شرایطى جلوگیرى از یاد خدا در مسجد به حساب آید. اهمیت خوددارى از کارهایى که مانع ذکر و عبادت مؤمنان در مسجد مى‏شود، تا بدانجاست که برخى از فقهاى اهل سنّت همچون ابوحنیفه بستن در مساجد را در هر شرایطى، جلوگیرى از یاد خدا به شمار آورده‏اند.[16] هرچند این سخن نادرست به نظر مى‏رسد؛ زیرا اگرچه مسجد جایگاه ذکر و یاد خداست و بایستى به روى مؤمنان و نمازگزاران باز باشد؛ ولى از سوى دیگر، حفظ و نگه‏دارى مسجد و وسایل و ابزار موجود در آن و جلوگیرى از اعمالى که مایه هتک حرمت مسجد مى‏شود نیز واجب است. بلى، مى‏توان گفت: بستن درِ مساجد در اوقاتى که معمولاً مؤمنان براى بپا داشتن نماز در مسجد گرد مى‏آیند، جلوگیرى از یاد خدا در مسجد به شمار مى‏آید. از این‏رو، جا دارد سرپرستان و خادمان مساجد شیوه‏هایى را در پیش گیرند که تا آنجا که مصالح مسجد اجازه مى‏دهد و هتک حرمت و خسارتى به خانه خدا وارد نمى‏آید، اوقات بسته بودن در مسجد را کاهش دهند. در پایان، عقوبت وعذاب زیان‏بارى که بر جلوگیرى از یاد خدا در مسجد و تلاش در راستاى ویرانى آن در آیه ذکر شده، درخور توجه است. آیه شریفه مى‏فرماید: «لهم فِى الدُّنیا خزىٌ و لهم فِى الآخرة عذابٌ عظیم»؛[17] براى آنان در همین دنیا خذلان و خوارى و در سراى دیگر، عذابى دردناک درنظر گرفته‏ایم. بنابراین، این کار عذاب و بدبختى و حرمان از نعم الهى را در هر دو جهان به دنبال دارد.»[18]