سؤال 20 ـ اعتکاف چیست و چه رابطه‏اى با مسجد دارد؟

«اعتکاف» در شرع مقدّس، عبارت است از: توقف و اقامت در مسجد به‏قصد عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال.[1] مطالعه در سیره انبیا و پیامبران الهى علیهم‏السلام ما را رهنمون مى‏سازد که آنان اوقاتى را به گسستن از خلق و ایجاد ارتباط خاص با خداى متعال صرف مى‏کردند. پیامبر گرامى با همه عظمت و کمالاتى که دارند، خود را بى‏نیاز از این سنّت الهى نمى‏دانستند. در روایات رسیده از اهل بیت علیهم‏السلام مى‏خوانیم: «کانَ رسولُ اللّه‏ اِذا کانَ العشرُ الأواخر اعتکف فِى المسجدِ و ضُربت له قُبَّةٌ مِن شعرً و شَمّرَ المئزر و طوى فِراشة»؛[2] امام صادق علیه‏السلاممى‏فرماید: رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در دهه آخر (ماه مبارک رمضان) در مسجد معتکف مى‏شدند. براى آن حضرت خیمه‏اى که از مو بافته شده بود، در مسجد برپا مى‏شد. پیامبر کاملاً براى اعتکاف مهیّا مى‏شدند و بستر خویش را جمع مى‏کردند.

          در روایت دیگرى مى‏فرماید: «کانت بدر فى شهرِ رمضانَ ولم یعتکف رسولُ اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله. فلمّا أن کان مِن قابلٍ اعتکفَ عشرینَ: عشرا لِعامه و عشرا قضاءً لما فاتَهُ»؛[3] جنگ بدر در ماه رمضان انجام گرفت. به همین دلیل، رسول خدا موفق به اعتکاف نشدند. آن حضرت در ماه رمضان سال بعد، یک دهه را به عنوان همان سال اعتکاف کردند و یک دهه را نیز به عنوان قضاى سال قبل.

          همان‏گونه که مشاهده مى‏کنیم، اهتمام به سنّت اعتکاف نزد پیامبر گرامى تا آن حد بوده که در صورت امکان، اقدام به قضاى آن مى‏نموده‏اند. از این‏رو، در روایتى مى‏فرمایند: «اعتکافُ عشرٍ فى شهرِ رمضانَ یَعدلُ حجتینِ و عُمرتینِ»؛[4] یک دهه اعتکاف در ماه رمضان معادل دو حج و دو عمره است؛
یعنى از نظر ثواب و پاداش، با آن‏ها برابرى مى‏کند. از این‏رو، اعتکاف از مستحباتى به شمار مى‏آید که گاهى نیز به وسیله نذر و امثال این‏ها بر انسان واجب مى‏شود و کمترین مدت آن سه روز و شرط الزامى آن روزه گرفتن در این سه روز است.

از تعریف «اعتکاف»رابطه آن با مسجد نیز مشخص مى‏گردد؛ زیرا از نظر مکان، اعتکاف محدودیت ‏هاى خاص خود را دارد. نظریه معروف آن است که این مستحب باید در یکى از مساجد چهارگانه(مسجد الحرام، مسجد النبى، مسجد کوفه و مسجد بصره) انجام گیرد. ولى گروهى از فقها انجام آن را در مساجد جامع هر شهر و منطقه به قصد رجا، به امید اینکه ان‏شاءاللّه‏ مطلوب درگاه الهى است، جایز دانسته‏اند. مقصود از «مسجد جامع» در هر شهر و منطقه مساجدى است که مردم معمولاً در آن‏ها بیش از سایر مکان‏ها گرد هم مى‏آیند و لزومى ندارد که حتما نام آن «جامع» باشد.

          کسى که اعتکاف مى‏کند باید در تمام مدت، در مسجد حضور داشته باشد و تنها براى امور ضرورى و به اندازه رفع ضرورت، از مسجد خارج شود و در صورت خروج، احتیاط آن است که در صورت امکان، زیر سایه بنشیند و بلکه اصلاً نباید بنشیند. فرد معتکف در تمام طول اعتکاف، باید از امور جنسى، خرید و فروش، جدال و کشمکش در امور دینى و دنیوى پرهیز کند، مگر آنکه براى اثبات حق و هدایت کسى از گم‏راهى و جهل باشد. تفصیل احکام و شرایط اعتکاف در کتب فقهى موجود است.[5]