این نوشتار، با روش توصیفی(Descriptive) و کتابخانه ای، به تبیین جایگاه و شاخصه های مسجد طراز اسلامی در صدر اسلام پرداخته است. در این راستا، بعد از بیان مفهوم واژه «طراز» و پارادایمهای مسجد طراز نظام اسلامی، مهمترین شاخصه های مسجدِ طراز اسلامی تحت عناوین: مسجد، کانون عبادت؛ مسجد، کانون فعالیتهای سیاسی؛ مسجد، کانون فعالیتهای اجتماعی؛ مسجد، کانون فعالیتهای اقتصادی؛ مسجد، مرکز دادخواهی و قضاوت؛ مسجد، پایگاه نظامی؛ مسجد، کانون تربیت و آموزش، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در میان ویژگی ها و کارکردهای مسجد در صدر اسلام، کارکردهای تربیتی و آموزشی آن تبلور شایان توجّهی داشته است؛ ازاین رو، در این نوشتار به طور مبسوط، کارکردهای آموزشی و تربیتی این مکان مقدس مورد بررسی قرار می گیرد.

مقاله پیش رو که به مناسبت روز جهانی مسجد به رشته تحریر درآمده است، مسجد را در آیینه کلام خدا، روایات دینی و رهنمودهای اسلامی بررسی نموده است.

مسجد، اولین و فراگیرترین پایگاه تجلّی باورها، ارزشها، اصول و احکام نورانی اسلام است که با ارائه ی خدمات متنوع، در عرصه های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، حقوقی و اقتصادی به عموم مردم ، به نوعی نمایندگی تامّ و تمام از شئون گسترده نظام و مکتب اسلام را در سطح محیط پیرامون خود برعهده دارد.

در گذشته، مساجد با محله و مردم و خانه های اطراف ارتباط نزدیک و زیبایی داشت. اما امروزه این کارکرد در مساجد دیده نمی شود؛ یعنی هر جا واقفی پیدا شود به سلیقه خود مسجد می سازد.

مسجد ، پایگاه نشرمعارف قرآن واهل بیت علیهم السلام

مسجد از دو بعد معمارى و ویژگیهاى بنایى و معنوى (پرداختن به جمال‏شناسى معنوى) قابل التفات و مورد بحث است. در فرهنگ دینى و قرآنى نام مسجد یادآور بندگى و کرنش در پیشگاه خداوندمتعال است.

حضور در مسجد از مصادیق مهم و اصلی آباد نگه‌داشتن آن است و بدون آن مسجد از اساس فاقد عمران و آبادی خواهد بود. ازاین‌رو، در روایت، به مسجدهایی که مسلمانان رها کرده‌اند و در آن نماز نمی‌گزارند، مسجد خراب گفته‌اند.

هر ملت و هر آئینی برای انجام عبادت‌ها و فرائض کیش خود مکان مخصوصی دارد. برای مثال، یهودیان و مسیحیان در کنیسه و کلیسا جمع می‌شوند یا بت‌پرستان و آتش‌پرستان در بتکده و آتشکده. مسلمانان نیز از این امر مستثنی نیستند و آن‌ها نیز در مسجد جمع می‌شوند.