نمایش صفحات جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامى روشهاى تربیتى صفحه 257 از 383 صفحه قبلی صفحه بعدی دوران نوجوانى مرحله پرکشمکش و گاه دشوارى در زندگى فرد است.در این دوره تغییرات زیادى در نوجوان ایجاد مىشود؛ از آنجا که نوجوانى مقطعىخاص بین کودکى و جوانى است، نوجوان دوران حساسى را مىگذراند؛ زیرا خودرا با رشد سریع جسمانى، پیدایش صفات ثانوى جنسى و اداى تکلیفهاى دینىبه صورتى جدّىتر مواجه مىبیند؛ والدین و اولیاى مدرسه از آنان توقع رفتارهایىپخته و سنجیده دارند و اینکه باید خود را براى ورود به دانشگاه، بازار کار و ازدواج،مهیا سازند؛ بسیارى از انحرافات رفتارى، عقیدتى و دینى افراد از همین دوره آغازو با افزایش سن فرد اصلاح آنها دشوارتر مىشود. با توجه به اهمیت دوران نوجوانى از بعد فردى و اجتماعى، لازم است درتشکیلات مساجد برنامه ریزیهاى علمى و دقیقى براى نوجوانان و جوانان انجامشود. براى نیل به این هدف، این گفتار به بررسى ویژگىهاى نوجوانان و روشهاىمناسب براى جذب و تربیت آنان در مساجد پرداخته است.دوران بحران در یک نظر اجمالى، نوجوانى دورانى پر از تغییرات گوناگون استو مرحلهاى انتقالى و مهم به شمار مىرود. در این مرحله هر چه در زندگى گذشتهنوجوان (کودکى) رخ داده است، در وضع فعلى او اثر مىگذارد و اتفاقات و تربیتاین مرحله نیز در وضع زندگى آیندهاش تأثیرات پایدارى خواهد داشت. بسیارى از بزرگسالان به فرصتهاى از دست رفته در دوران نوجوانى خویشبراى ادامه تحصیل، کار، ازدواج، پیشرفت مذهبى و غیره افسوس مىخورند. در زمانى که نوجوان به سرعت با تغییرات جسمانى مواجه مىشود،اجتماع از او مىخواهد که مستقل و مسئولیتپذیر باشد و روابطش را با همسالانو بزرگسالان به نحوى مناسب، تنظیم کند و رفتارهایى بالغانه داشته باشد.در این دوره از نوجوانان خواسته مىشود که دروس خود را به خوبى مطالعه کنند،از سد دانشگاه بگذرند، تکلیفهاى اسلامى را انجام دهند، وارد بازار کار شوندو برخى انتظارات دیگر که تحقق آن براى نوجوانان و جوانان کار آسانى نیست.با توجه به موارد مذکور اهمیت مسجد به منزله محیطى تربیت کنندهنمایان مىشود. میزان سازگارى و توانایى کنار آمدن نوجوانان با بحرانها و مشکلات ایندوران متفاوت است و بستگى به عوامل زیادى دارد، چنانچه نوجوان به طورهمزمان درگیر چندین مشکل یا موضوع باشد امکان بروز بحران و ناسازگارى اوافزایش مىیابد، مثلاً زمانى که نوجوان دچار تغییرات جسمانى (بلوغ) شدهو مجبور به انتخاب رشته در دبیرستان است امکان بروز بحران در او بیشتر مىشود.امل خانواده و محیط نیز نقشى مهم دارند؛ خانوادهاى که در آن ارتباط افرادبا یکدیگر مناسب و مثبت است، مدرسهاى که مربیان آن افرادى دلسوز و با دانشو تجربه کافىاند و جامعهاى که در آن برنامه ریزى امور، به نحوى مناسب اجرامىشود و جوانان در آن احساس امنیت مىکنند و امکان بروز بحران را در نوجوانانو جوانان کاهش مىدهد. همچنین درگیرى کارى والدین، اختلافات آنها،مشکلات مالى، مدارس شلوغ و بسیارى موارد دیگر سبب ایجاد سردرگمى و تأخیردر ایجاد هویتى مثبت در نوجوانان مىشود زمانى که فرد به سنین نوجوانى مىرسدتا حد زیادى شخصیت و ذهن او شکل گرفته است، اگر نیازهاى اولیه کودک؛میل نیاز به عشق، احترام، امنیت، مهرورزى به دیگران و بازى و سرگرمى،به موقع ارضا شود دروه نوجوانى نیز با همه تغییراتش با سادگى و آسانى و نشاط سپرى خواهد شد.استقلال طلبى نیاز نوجوان به استقلال و اثبات وجود، همراه با این احساس که او رانمىفهمند، یکى از خصوصیات مهم دوران نوجوانى است؛ نوجوان مىخواهد ازویژگىهاى دوران کودکى فاصله بگیرد و در جنبههاى گوناگون به استقلال برسد.هرگاه والدین از این حس استقلالطلبى نگران شوند و بخواهند او را زیاده از حدتحت نظارت گیرند، درگیرى ایجاد مىشود، والدین و مربیان نوجوانان باید ایننکته مهم را مد نظر قرار دهند که جوان حق انتخاب دارد و برخى از رفتارهاى او کهدر نظر آنها ناپسند مىآید؛ اقتضاى سن نوجوانى است؛ به علاوه اختلاف سنى بیننوجوان و والدین با مربیان ناسازگارى را افزایش مىدهد.نوگرایى همانگونه که ذکر شد، نوجوان مایل است خود را فردى مستقل معرفى کندویژگىهاى دوره کودکى خود را کنار گذارد؛ براى این منظور نوجوان شروع به انتقاداز والدین و اطرافیانى مىکند که در کودکى مورد پذیرش و احترام وى بودهاند دربرخى موارد نوجوان معایب والدین و بزرگترها را چند برابر جلوه مىدهد و نقاطمنفى در نظر او بیشتر جلوه مىکند؛ گاهى نوجوانى که خانواده او از دیدگاه مالى دروضع نامناسبى هستند؛ مىکوشد این موضوع را از دوستان خود مخفى سازدو بیش از حد از آشکار شدن این موضوع نزد دوستانش خجالت مىکشد. همچنین اکثر نوجوانان تمایل دارند، والدین و خانواده خود را از دریچهچشم دیگران، (به ویژه دوستان)، ببینند و درباره آنها قضاوت کنند. بسیارى از نوجوان محبتها و رسیدگىهاى والدین را مداخله و فضولىمىدانند. موضوعى که رابطه نزدیکى با مطلب بالا دارد، جستجو و نیاز به نو شدن،نزد نوجوانان است. این امر نمایشگر نیاز نوجوان به شکستن قالبهاى موجود، فاصله گرفتن از کودکى و نیاز به فاصلهگیرى از محیط است، به عبارت دیگر،نوجوان براى تغییر ویژگىهاى قبلى خود و کسب مهارتها ویژگىهاى جدید مایلبه شکستن الگوهاى سنتى موجود در خانواده یا اجتماع است؛ بر اثر این عامل،نیاز به نوگرایى در کلیه امور در نوجوانان به وجود مىآید، از جمله در موارد:لباس پوشیدن، آرایش مو و صورت، استعمال اصطلاحات و کلمات مخصوصو طرز رفتار و حرکتهاى خاص، گروه همسالان نیز این وضع را تشدید مىکندو نوجوان به پیروى از دوستانش تمایل مىیابد و حس مىکند که از این طریقبه استقلال و هویت فردى دست یافته است. دید اقتصادى نوجوانان در جنبههاى فردى به خانوادگى و اجتماعى،سیاسى و غیره با توانایى آنها در تذکر عملیات صورى، ارتباط دارد. با توجه شدیدنوجوان به معایب بزرگسالان، نظم اجتماعى و خلق نظامهاى جانشین، بیشتر حرفاست تا عمل، این پدیده ممکن است نشاندهنده رشد شناختى ناقص و ادغامنشده با جنبههاى رفتارى نوجوان باشد. آگاهى نوجوان از تفاوت بین وضع موجودو ممکن، به سرکشى او کمک مىکند. نوجوان همیشه موجود و ممکن را مقایسهو کشف مىکند و غالباً تصور مىکند از آنچه موجود است؛ چیزى کم دارد.رشد عقلانى تواناییهاى شناختى نوجوانان، هم از لحاظ کیفى و هم از لحاظ کمّى درسالهاى نوجوانى، رشد بیشترى پیدا مىکند و در فرایند عقلى نوجوانان که براىتشریح و استدلال درباره مسائل به کار مىرود، تغییرات مهمى به وجود مىآید.به منظور شناخت بیشتر و ویژگىهاى شناختى دروان نوجوانى یکى از منابع غنىتحقیقات پرفسور «پیاژه» است که در اینجا اشارهاى به یافتههاى او مىشود: تفکر کودکان متکى بر واقعیت ملموس، زمان حال و وضع کنونى است،ولى با رشد بیشتر، تفکر انتزاعى یا مرحله هوش عملیات صورى حاصل مىشود.با این توانایى نوجوان این قابلیت را پیدا مىکند که درباره گذشته، آینده مسائل ممکن و مجرد بهتر بیندیشد. به این ترتیب افکار نوجوان دیگر به آنچه مىبینداتفاق مىافتد و واقعیات ملموس محدود نیست. او مىتواند به طور منطقى و منظمبه بررسى موضوعات و مسائل انتزاعى بپردازد. موضوعاتى که نوجوانان درباره آنهافکر مىکنند و عقاید خود را براساس آنها شکل مىدهند، طیف وسیعى از مسائلاخلاقى، مذهبى، سیاسى، علمى و غیره را شامل مىشود. احتمالاً نوجوان دربارهاین موضوعات دیدگاههایى دارد که از لحاظ علمى و منطقى سست مىنماید.اما همین دیدگاهها در سالهاى آینده او را به رشد شناختى بیشترى رهنمونخواهد کرد.خود میانبینى در نوجوانى یک خودمیان بینى (خود محورى) به وجود مىآید که مرحلهاىگذرا در رشد شناختى نوجوان است. یکى از آثار این پدیده رفتارهاى جلفو با هدف جلب توجه و خودنمایى است که در برابر جنس مخالف بیشتر دیدهمىشود. بسیارى از نوجوانان که وضع ظاهرى، رفتار و کلام جلف و نسنجیدهاىدارند؛ مىخواهند به این طریق خود را مطرح کنند و توانایى خود را با هویتى منفىنشان دهند. موضوع دیگر، احساس جلب توجه بوده است. نوجوانان احساسمىکنند ظاهر و رفتارشان مورد توجه و بررسى دیگران است. همان طور کهخودشان توجه زیادى به دیگران مىکنند، بسیارى از خجالتها، دستپاچگىهاو غیره به علت این طرز تفکر است. از ویژگىهاى دیگر خود میانبینى نوجوانان، احساس قدرت براى انجامدادن کارهاى گوناگون و خطرناک است. نوجوان احساس مىکند، مىتواند بسیارىاز کارها را حتى با نبودن مقدمات و توانایى انجام دهد، مثلاً دیده مىشود نوجوانىکه نمرات پایینى در درس ریاضى گرفته است؛ هدفش انتخاب رشته معمارىیا مهندسى راه است. به این وسیله نوجوان براى خود طرحها و برنامههایى بلندپرواز تنظیم مىکند. اغلب در نامههاى محرمانه، در دفتر خاطرات و در گفتهها و آرزوهایش، آثار این طرحها و برنامهها دیده مىشود. معمولاً نوعى جوششو انرژى در فکر نوجوان وجود دارد که مىخواهد اصلاحاتى بکند و همه چیز راتغییر دهد و از نو بسازد. البته این جنبه اصلاحگرى همیشه جامه واقعیت نمىپوشدو نوجوان با ورود به ملک بزرگسالان از آنان تبعیّت مىکند. ممکن است کمالگرایىو انتخاب معیارهاى سطح بالا، ناشى از فشار خانواده، مدرسه و محیط باشد.در این صورت ناتوانى در دستیابى این اهداف ممکن است باعث احساس قضاوتدر نوجوان شود. مربیان مساجد مىتوانند در تعیین معیارها و اهداف زندگىنوجوانان، جنبههاى اسلامى و واقع گرایى را به آنها تفهیم کنند.ویژگىهاى مربیان تربیتى مساجد1 ـ عشق به آرمانها از مهمترین ویژگىهاى مربیان نوجوانان در مساجد و غیر آن، علاقهمندىبه آرمانهاى اسلامى و تربیت دلسوزانه نوجوانان است؛ این عشق به اسلامو محبت به نوجوانان هنگامى که با دانش و عمل صالح مربى، همراه باشد؛همچون رود زلالى وجود نوجوانان را فرا مىگیرد و آثار آن از طریق نوجوانان متوجهجامعه مىشود. مربیان نوجوانان خود باید صالح باشند و دلسوزانه در زمینهافزایش دانش و بهبود رفتار نوجوانان، بکوشند.2 ـ دانش گسترده مربیان باید بتوانند از عهده پاسخگویى به سؤالات نوجوانان برآیندو کنجکاوىهاى مذهبى و علمى نوجوانان را پاسخ دهند. چنین مربیانى الگوهایىمناسب براى نوجوانان به شمار مىروند و همراهى دانش و عمل صالح در وجودمربیان مساجد باعث جذابیت آنها براى نوجوانان مىشود. نوجوانانى که از وجودچنین مربیانى برخوردارند، در مقابل هجوم فرهنگى غرب، مقاوم خواهند بودو خود به اصلاح جامعه نیز مىپردازند. 3 ـ جذاب بودن مربیان بزرگسالانى که مرتبط با امور نوجوانان و جوانان هستند، اعم از والدین،معلمان وسایر افراد، هریک به نوعى در شکلگیرى آنها دخیلاند. هرگاه ویژگىهاىرفتارى و خصلتهاى اخلاقى این بزرگسالان براى نوجوانان خوشایند و مطلوبباشد؛ تأثیر بیشتر در آنها مىگذارد. مطلوبترین الگوهاى رفتارى براى کودکانو نوجوانان، افرادى هستند که رفتارهایشان آمیزهاى از محبت، عطوفت، ثباتو منطق است، به بیان دیگر محبت و دوستى با نوجوانان نیازهاى عاطفى و امنیتآنها را ارضا مىکند و ثبات و منطق موجب رشد و گسترش تفکر منطقى در نوجوانانمىشود. الگوهاى مطلوب براى نوجوانان و جوانان از لحاظ شخصیتى، افرادى فعالمهربان و داراى دانش وسیع در زمینههاى مختلف هستند. آنها در فراز و نشیبهاىزندگى و در شکستها و پیروزىها همواره به یاد خدا و با صلابت هستند.الگوهاى مطلوب نوجوانان، به وعدههاى خود عمل مىکنند و در هیچ وضعىمخاطب خود را تهدید وتحقیر نمىکنند بلکه براى اصلاح رفتارهاى نامناسبنوجوانان، از روشهاى روان شناختى استفاده مىکنند.4 ـ حفظ اعتدال در آموزشهاى مذهبى پیامبر و امامان ما، که بزرگترین مربیان بشر بودند؛ همیشه روحیهاى منعطفو معتدل داشتند. پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله مىفرمود: «ادعو الناس و بشّر و یسّروا ولا تعسّروا». «باید استعدادها و ظرفیت افراد را شناخت و طبق آن مردمرا به راه حق فرا خواند، زیرا ظرفیت و میزان رشد مذهبى افرادگوناگون است». آن حضرت در مقام آموزش و هدایت افراد مىفرماید: «در مرحله هدایت،میانه روى را پیش گیرید، «این موضوع را سه مرتبه تکرار کرد و سپس فرمود:هر کس در مقام آموزش و ارشاد راه تند و سخت را در پیش گیرد، دین را مغلوب کرده و ضربه زده است». همه نوجوانان و جوانان در محیط و خانواده مذهبى تربیتنشدهاند بلکه داراى روحیات و علاقههاى مذهبى متفاوتى هستند. مربى باتجربهکسى است که با هر فرد مطابق تفاوتهاى فردى وى برخورد مىکند.توصیههایى براى رفتار با نوجوانان و جوانان در مساجد 1 ـ نوجوانان و جوانان به دلیل ویژگىهاى روانى دوران بلوغ، کنجکاوىو شوق وافرى براى شناخت خود و جهان و نظامهاى اعتقادى گوناگون دارند.اگر مربیان دلسوز اطلاعات صحیحى در اختیار آنها نگذارند، ممکن است مطالبغلط و گمراه کننده، آنان را تحت تأثیر قرار دهد. سهلانگارى والدین و مربیان درزمان آموزشهاى مناسب مىتواند باعث شکلگیرى نگرشهاى غلط و عاداتناپسند در نوجوانان شود. یکى از مکانهاى مناسب براى آموزش و راهنمایىنوجوانان و جوانان کانونهاى بسیج و کانونهاى فرهنگى مستقر در مساجد است.در این کانونها لازم است از مشاوران و روان شناسان بهرهگیرى شود. 2 ـ در محیط مساجد آموزشهاى گوناگون مناسب با ویژگىهاى نوجوانانعرضه شود. 3 ـ روحانیون مساجد و مسئولان دفاتر فرهنگى مساجد باید بین مراعاتدستورها و نظم از یک سو، و عملکرد خود انگیخته و داوطلبانه نوجوان تعادلىبوجود آورند. نوجوانان و جوانان باید در طرح برنامههاى مربوط به خود در مساجدنقش فعال ایفا و با هیئت امنا رابطهاى صمیمانه و نزدیک برقرار کنند. با تأسف دربرخى مساجد شاهد فاصله و اختلاف بین هیئت امنا و جوانان مساجد هستیم. 4 ـ مورد تأیید قرارگرفتن و مسئولیت داشتن نوجوانان و جوانان.زیرا نوجوانان و جوانان در سنینى هستند که احتیاج به روابط اجتماعىو فعالیتهاى گروهى با همسالان دارند. در مساجد هر نوجوان مىتواند با توجه به علائق و توانایىهایى که دارداجراى کارى را عهده دار شود. آنها مىتوانند با همسالان خود رابطه مناسبى برقرار کنند و مسئولیتهاى متناسبى به عهده گیرند. این تمرینى براى پذیرش بین آنها درمساجد است. 5 ـ فعالیتهاى مساجد شامل جنبههاى متنوع فعالیتهاى علمى، دینى،تفریحى، هنرى و ورزشى است. یکنواختى موجب خستگى نوجوانان مىشود.ولى فعالیتهاى متنوع مکمّل یکدیگرند.