از آیات متعدد قرآن به روشنى استفاده مى‏شود مسجد در جامعه دینى اهمیّت و ارزش ویژه و بى‏نظیرى دارد؛ بطورى که هیچ کانون و مرکزى در هر مکان و زمان نمى‏تواند همتا یا جایگزین آن باشد. این حقیقت با توجه به فواید، آثار و کارکردهاى گوناگون مسجد از نگاه قرآن که در نوشته حاضر بطور مفصل مطرح شده است روشن و قابل اثبات است؛ ولى در برخى آیات قرآن بطور ویژه و با تعبیرهاى خاص بیان گردیده است:

الف) آیه 36 سوره نور:

«فى بُیوتٍ اَذِنَ اللَّهُ اَن تُرفَعَ...».

«[نور و  هدایت الهى ]در خانه‏هایى قرار دارد که خداوند اذن داده است که در و منزلت آنها رفعت یابد».

مقصود از «بیوت» مساجد است[1] یا این که مساجد از مصادیق روشن و قطعى آنست.[2] و رفع (اَن ترفع) به معناى رفعت قدر و منزلت و تعظیم است.[3]

بنابراین، مساجد خانه‏هایى‏اند که خداوند خواسته است رفعت و منزلت داشته باشند و همواره مورد تعظیم و احترام قرار گیرند. مؤید این مطلب روایاتى است که مساجد را خانه‏هاى خدا در زمین معرفى کرده است. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود:

«المساجد بیوت اللّه‏ فى الارض ...».[4]

«مساجد خانه‏هاى خدا در زمین‏اند».

عظمت و برترى حقیقى، اصالتا از آنِ خداست و عظمت و برترى هر چیز دیگر، به اندازه نسبت و ارتباطى است که با او دارند. در آیه یاد شده پس از بیان عظمت و اهمیّت مساجد، به راز آن نیز اشاره شده است:

                «و یُذکَرَ فیهَا اسمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالغُدُوِّ والاصال».

«و خداوند اذن داده که نام او در آن خانه‏ها برده شود و هر صبح و شام در آنها تسبیح او گویند».

معناى دو جمله یاد شده این است که دلیل عظمت و اهمیّت مساجد،ذکر و تسبیح مستمّر خدا در آنها است. و مرحوم طبرسى درباره جمله «ان تُرفع» مى‏گوید: مقصود این است که مساجد را تعظیم نموده و آن را از نجاسات، معاصى و پلیدى حفظ و پاک نگه دارید.[5]

شایان ذکر است که «فى بیوت اذن اللّه‏ أن ترفع» شامل همه مساجد مى‏شود؛گرچه همه مساجد در اهمیّت و قداست در یک درجه نیستند بلکه برخى مساجداز اهمیّت ویژه و خاصى برخور دارند. بنابراین، سخن مفسرانى که گفته‏اند آیه یاد شده شامل مساجدى است که توسط چند تن از انبیاى الهى تأسیس شده‏اند را مى‏توان اشاره به مهم‏ترین و شاخص‏ترین مساجد دانست.

آن مساجد عبارتند از: کعبه که سازنده آن حضرت ابراهیم و اسماعیل بودند و مسجد بیت‏المقدس که توسط حضرت سلیمان بنا شده و مسجد مدینه(مسجد النبى) و مسجد قبا که بنیانگذار آن پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بوده است.[6]

ب) آیه 18 سوره جنّ:

«و اَنَّ المَسجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدعوا مَعَ اللَّهِ اَحَدا».

            «و مساجد از آن خداست، پس هیچ کس را با خدا نخوانید».

در این آیه، خداوند با تأکید مى‏فرماید:

«مساجد از آنِ خداست».

در این که مقصود از «المساجد» در آیه یاد  شده چیست؟ مفسران احتمال‏هاى گوناگونى مطرح کرده‏اند، از جمله این که: مقصود از آن، مسجد به معناى معروف و معمول آن (یعنى بناهاى خاصى که به نام مسجد شهرت دارند و براى اقامه نماز و بندگى و یاد خدا بنا شده‏اند) است. طبق این تفسیر معناى آیه این است که: مسجدها مختص به خداوند است، پس در آن غیر او را پرستش نکنید[7] گروهى از مفسران گفته‏اند: مقصود از «المساجد» در آیه مذکور تمام نقاط زمین است؛ زیرا پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود:

«جُعِلَت لِیَ الارضُ مسجدا».[8]

«زمین براى من مسجد و محل سجده قرار داده شده است».

     در این صورت معناى آیه این مى‏شود: مساجد (زمین) از آن خداست پس در آن غیر خدا را پرستش نکنید.

خواه مقصود از «المساجد» در این آیه به معناى خاص آن باشد و خواه به معناى تمام نقاط زمین، آنچه مهم است این است که در مساجد باید از هرنوع افکار و اعمال از قبیل شرک و ریا و توجه به غیر خدا که عظمت و احترام مساجد را از بین مى‏برد دورى شود. در همین راستا یونس بن یعقوب از امام صادق علیه‏السلام نقل کرده که حضرت فرمود:

«مورد لعنت است، مورد لعنت است کسى که مساجد را احترام نکند. اى یونس! آیا مى‏دانى چرا خداوند حق مساجد را بزرگ شمرد و آیه «و أنّ المساجد للّه‏ فلا تدعوا مع اللّه‏ احدا» را نازل کرد؟ زیرا یهود و نصارا هنگامى که وارد عبادتگاه خود مى‏شدند براى خداى تعالى شریک قرار                        مى‏دادند [در ردّ آنان ]خداى سبحان پیامبرش را فرمان داد                       که در مساجد خدا را یگانه بداند و تنها او را بپرستد».[9]

خداوند به اولین مسجد بنا شده در زمین سوگند یاد کرده است که نشانه اهمیّت و عظمت آن است. مرحوم طبرسى مى‏گوید: برخى مفسران گفته‏اند مقصود از «وَ البَیتِ المَعمُورِ؛ و سوگند به خانه آباد»[10] کعبه و بیت الحرام است که همواره با انجام حج و عمره آباد است و این، اولین مسجد بنا شده براى عبادت در زمین است.[11]

البته در روایات متعدد و بنابه نظر بسیارى از مفسران «البیت المعمور» خانه‏اى است در آسمان چهارم یا آسمان دنیا، محاذى کعبه که همواره با حضور و عبادت انبوهى از فرشتگان معمور و آباد است.[12] طبق این تفسیر هم مى‏توان گفت سوگند به آن، سوگند به کعبه نیز به حساب مى‏آید چرا که کعبه تنزّل یافته و تجسم آنست.[13]

علاوه بر آیات یاد شده، خداوند در قرآن در موارد متعدد، این مراکز مقدس را «مساجد اللّه‏؛ مسجدهاى خدا» نامیده[14] و آن را به نام مبارکش اضافه کرده است و این نشان دهنده لطف و عنایت خاص او به این اماکن و اهمیّت و عظمت آن است.