1 . و قوله «وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدا ضِرارا وَ کُفْرا»[1] فَانَّهُ کَانَ سَبَبُ نَزُولِهَا أَنَّهُ جَاءَ قَوْمٌ مِنَ الْمنافِقِیْنَ اِلى رَسُولِ اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فَقالُوا: یَا رَسُولُ اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله أَتَأْذَنُ لَنَا أَنْ نَبْنى مَسْجِدا فِى بَنِى سالِمٍ لِلْعَلِیلِ وَاللَّیْلَةِ الْمَطِیرَةِ وَالشَّیخِ الفانِى؟ فَأَذِنَ لَهُمْ رَسُولُ اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله وَ هُوَ عَلَى الْخُرُوجِ اِلَى تَبُوکَ، فَقالُوا یا رَسُولَ اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله لَوْ أَتَیْتَنَا فَصَلَّیْتَ فِیهِ؟ قَالَ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: أَنَا عَلَى جَناحِ السَّفَرِ فَاِذَا وَافَیْتُ اِنشَاءَاللّه‏ُ أَتَیْتُهُ فَصَلَّیْتُ فِیْهِ فَلَمّا أَقْبَلَ رَسُولُ اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مِنْ تَبُوکَ نَزَلَتْ عَلَیْهِ هذهِ‏الآیَةَ فِى شَأن الْمَسْجِدِ وَ أَبِى عَامِرٍ الرّاهِبِ...  .[2]

         سبب نزول آیه‏ى شریفه‏ى «آنان که مسجدى ساختند تا مؤمنان را بیازارند و کفر ورزند» این بود که گروهى از منافقان نزد پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آمدند و گفتند: اى رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آیا به ما اجازه مى‏دهى تا در قبیله‏ى بنى‏سالم مسجدى براى معلولان و استفاده در شب‏هاى بارانى و پیران بنا کنیم؟ حضرت اجازه دادند و ایشان در حال حرکت به سوى جنگ تبوک بودند. آنان گفتند: اى رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله کاش مى‏آمدى و در آن نماز مى‏خواندى؟ حضرت فرمودند: «من بر حال سفر هستم و هنگامى که به خواست خداوند باز گردم، خواهم آمد و در آن نماز خواهم خواند، پس چون حضرت از تبوک برگشتند آیه‏ى شریفه در شأن مسجد و ابن عامر راهب نازل شد. [در ادامه به سایر آیاتى که در سوره‏ى مبارکه‏ى توبه نقل شده اشاره مى‏شود و سایر جریانات را ذکر مى‏کند.]

          2 . و فى روایة أبى‏الجارود عن أبى‏جعفر علیه‏السلام قال: مَسْجِدُ ضِرار الَّذى «أُسِسَّ عَلَى شفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَبِهِ فِى نَارِ جَهَنَّمَ».[3]         امام باقر علیه‏السلاممى‏فرمایند: مسجد ضرار گویا بر کناره‏ى سیل گاهى که آب زیر آن را شسته است، بنا شده و در آتش جهنم سرنگون گردد.

          3 . فى الَْمجْمَعِ وَالْجَوامِعِ روى أَنَّ بنى عَمْرِو بن عَوْفٍ لَمّا بَنَوا مَسْجِدَ قُباءَ وَ صَلَّى فِیهِ رَسُولُ‏اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهحَسَدَتْهُمْ اِخْوَتَهُمْ بَنُو غَنْمِ‏بْنِ عَوفٍ وَ قَالُوا نَبْنِى مَسْجِدا نُصَلِّى فِیهِ وَ لا نَحْضُرُ جَمَاعَةَ مُحَمَّدٍ فَبَنوا مَسْجِدا اِلَى جَنْبِ مَسْجِدِ قُباءَ وَ قالُوا لِرَسُولِ‏اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله وَ هُوَ یَتَجَهَّزُ اِلى تَبُوکَ اِنَّا نُحِبُّ أَن تَأتِیَنا فَتُصَلِّى لَنا فِیْهِ فَقالَ اِنِّى عَلَى جَناحِ سَفَرٍ وَ لَمَّاانْصَرَفَ نَزَلَتْ فَأَرْسَلَ مَنْ هَدَمَ‏الْمَسْجِدَ وَ أَحْرَقَهُ وَ أَمَرُ أَن یُتَّخَذَ مَکَانَهُ کُناسَةٌ [مَکانُهُ کُناسَةً ]تُلْقى فِیهِمَا الْجِیَفُ وَالْقُمَامَةُ.

          روایت شده که فرزندان عمروبن عوف، هنگامى که مسجد قبا را ساختند و رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در آن نماز خواند، برادرانشان از فرزندان غنم‏بن عوف حسادت ورزیدند و گفتند: مسجدى بنا مى‏کنیم و در آن نماز مى‏خوانیم و در نماز جماعت محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهحاضر نمى‏شویم، پس مسجدى در کنار مسجد قبا ساختند و به پیامبر خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدر حالى که آماده‏ى رفتن به جنگ تبوک مى‏شد گفتند: ما دوست داریم که به مسجدمان بیایید و برایمان در آن نماز بخوانید، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهفرمودند: من اینک قصد سفر دارم. و چون حضرت بازگشت آیات [سوره توبه 107 به بعد] نازل شد. لذا پیامبر کسانى را فرستاد تا مسجد را ویران کرده و بسوزانند و فرمان داد تا آنجا را به زباله‏دانى تبدیل نمایند تا در آن زباله و خاکروبه بریزند.